M O W A

Mowa stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania.

W okresie przedszkolnym mowa dziecka stale rozwija się i wzbogaca; wzbogaca się nie tylko ilościowo, tzn. nie tylko zwiększa się zasób słownika, ale i jakościowo – dziecko uczy się używać języka w poprawnych formach gramatycznych. Dziecko opanowuje język naśladując mowę dorosłych, a obcowanie słowne dziecka z otoczeniem wzbogaca się dzięki rozwojowi jego praktycznej działalności.
W okresie przedszkolnym obserwujemy szybki wzrost liczby używanych przez dziecko słów.

Dziecko 3-letnie zna przeciętnie ok. 1000 słów, a pod koniec tego okresu rozwojowego zasób znanych przez nie słów sięga 3-4 tys. i nawet więcej.

Dziecko 3-4 letnie:

- ma opanowane niejęzykowe i językowe sposoby porozumiewania się oraz podstawy systemu gramatycznego

- nie potrafi długo skupić się na wykonywanej czynności, dlatego często zmienia rodzaje zajęcia ruchowego

- rozpoznaje litery jako zbiory punktów

- odróżnia pismo od tego, co nim nie jest

- nie identyfikuje poszczególnych liter alfabetu.

 

Uważa się, że dziecko 4-letnie ma opanowane podstawy języka. Używa ono podstawowych konstrukcji gramatycznych w sposób podobny do dorosłego użytkownika danego języka i ma stosunkowo bogaty słownik. Pełną kompetencję językową i komunikacyjną może jednak osiągnąć dopiero w wieku szkolnym, kiedy opanuje bardziej wyrafinowane sposoby wyrażania się, odmienne warianty językowe, różne zabiegi stylistyczne i retoryczne (wg Idy Kurcz).

Do 5 roku życia dziecko przyswaja sobie na ogół wszystkie formy koniugacyjne i deklinacyjne.
Wraz z powiększającym się dzięki rozmowom z dorosłymi doświadczeniem dziecka, stopniowo kształtuje się u niego tzw. ‘wyczucie językowe’. Dziecko zaczyna mówić prawidłowo i choć nie potrafi jeszcze wytłumaczyć, na czym polegają błędy kolegi, umie je poprawić.

U 6-latków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym. Zdarza się jednak, że dziecko nie potrafi jeszcze wymawiać głosek: sz,  ż( rz),  cz,  dż, r. Dziecko siedmioletnie powinno  wymawiać wszystkie głoski prawidłowo. Jednak i w tym wypadku okres ten może  przedłużyć się ( rozwój bywa  wówczas nieco opóźniony). Opóźnienie to przejawia się najczęściej w nieumiejętności wymawiania takich głosek, jak : r, sz, ż (rz), cz, dż., rzadziej  k, g i innych głosek dźwięcznych.

W 6-7 roku życia dziecko używa prawie każdej formy zdania; posługuje się już zdaniami bardziej skomplikowanymi. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko całkowicie opanowuje mowę ciągłą.

Praca otoczenia, wpływ zajęć dydaktycznych w zasadniczy sposób ułatwiają dzieciom rozwój języka, rozszerzają możliwości wyrazowe dziecka i czynią mowę coraz bardziej precyzyjnym narzędziem myślenia.

 

J. Piaget rozróżnia dwa rodzaje mowy u dzieci:

 

1. Mowa egocentryczna – (powtarzanie i monologowanie) – dziecko nie zwraca
się do nikogo, nie dąży do wymiany myśli, mówi „dla siebie”, nie dbając o to, czy ktoś je słucha. Ten rodzaj mowy jest częsty w wieku 3-5 lat.

2. Mowa uspołeczniona – spełnia funkcje komunikatywne. Składają się na nią:

a) informacja dostosowana (komunikowanie swych myśli)

b) krytyka

c) rozkazy, prośby i groźby

d) pytania

e) odpowiedzi;

Mowa uspołeczniona kształtuje się ostatecznie dopiero w wieku 7-8 lat.

 

 

Etapy rozwoju mowy dziecka

Wiedza o okresach i kolejności pojawiania się odpowiednich głosek stanowi punkt odniesienia podczas planowania pracy dotyczącej wspomagania rozwoju mowy. Bez fachowej wiedzy trudno jest pomóc dziecku w rozwoju mowy, co więcej – można mu zaszkodzić brakiem kompetencji. Dlatego podstawowa wiedza z tego zakresu jest potrzebna każdemu nauczycielowi.

Według L. Kaczmarka (1953) w rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy (wiek dziecka ramowo podany w nawiasie):

- okres melodii (0-1)

- okres wyrazu (1-2)

- okres zdania (2-3)

- okres swoistej mowy dziecięcej (3-7)

 

W poszczególnych latach rozwój mowy wygląda następująco:

 

Okres melodii (0 – 1) – okres ten rozpoczyna się z chwilą urodzenia dziecka do ukończenia przez nie pierwszego roku życia. Początkiem kontaktu jest krzyk i płacz. To forma porozumiewania się ze światem. To również trening narządów oddechowych. Z czasem niemowlę wydaje dźwięki połączone z mową ciała. Uczy się ich od opiekunów.
Między drugim a trzecim miesiącem życia pojawia się głużenie. Są to dźwięki podobne do samogłosek i spółgłosek. Choć nie są świadomie wymawiane, to ich artykułowanie ćwiczy narządy mowy: język, wargi, żuchwę i podniebienie miękkie. Około piątego - szóstego miesiąca życia rozpoczyna się gaworzenie. Teraz dziecko zaczyna świadomie powtarzać i naśladować dźwięki mowy. Przed ukończeniem pierwszego roku życia powinny pojawić się pierwsze słowa. Najczęściej są nimi: mama, tata, baba.

 

Okres wyrazu (1 – 2) – słowa wymawiane przed pierwszym rokiem życia nie są kojarzone z przedmiotem. Tata to każdy mężczyzna, a mama to niekoniecznie rodzicielka. W drugim etapie dzięki wielokrotnemu powtarzaniu połączonemu z odszukiwaniem osób czy przedmiotów dziecko już się nie myli. Potrafi też wymawiać samogłoski ustne i najłatwiejsze spółgłoski, wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią jego sylabę. Trudniejsze dźwięki zastępuje tymi, które potrafi wypowiedzieć, stąd jego wypowiedzi brzmią zabawnie. Około półtoraroczne dziecko wypowiada do 50 wyrazów. Po skończeniu dwóch lat jego słownik zawiera około 400 słów. Pojedyncze wyrazy wzbogacone gestami zastępują całe zdania.

Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba itp. Dziecko wymawia samogłoski a, o, u, i, y, e oraz spółgłoski p, b, m, t, d, n, ś, czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu.

 

Okres zdania (2 – 3)

Pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia wszystkie samogłoski, również ę, ą. Czasami może zamieniać samogłoski w mowie. Obok spółgłosek p, b, m pojawiają się zmiękczenia pi, bi, mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł. Pod koniec tego okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi. Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są często wymawiane jak ś, ź, ć, dź. Głoska r może być pomijana lub zastępowana przez inną, na przykład j lub ł. Zamiast głoski f występuje ch i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są uproszczone tak w nagłosie, jak i w śródgłosie, brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale nie umie jej jeszcze wypowiedzieć. W tym wieku może występować swoista mowa dziecięca: przestawki głoskowe, opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, zniekształcenie oraz tworzenie wyrazów ze skrzyżowania dwóch słów, nieprawidłowa odmiana.

 

Okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7)

Jest to okres który trwa najdłużej. Rozpoczyna się po ukończeniu trzech lat i trwa do momentu tzw. startu edukacyjnego. Wtedy mowa powinna być zrozumiałą nie tylko dla najbliższych ale i przypadkowych rozmówców. Dziecko zaczyna prowadzić rozmowy pełnymi zdaniami. Stosuje bogate słownictwo. Początkowo zdarza się przestawianie sylaby lub głosek. Mogą pojawiać się słowa podobne do prawidłowych, bo łatwiej je wymówić, np. bebek zamiast chlebek. Często zdarzają się połączenia dwóch wyrazów w jeden, np. pomasłować, czyli posmarować masłem. Między czwartym a piątym rokiem zaczyna się etap pytań. Pod koniec okresu dziecko powinno posługiwać się wszystkimi głoskami. Zdarza się, że tuż po ukończeniu trzeciego roku życia zaczyna używać najtrudniejszych głosek. Czasem zamiast śiba potrafi powiedzieć szyba. Ale nie dzieje się tak we wszystkich wyrazach. Z biegiem czasu porządkuje i prawidłowo stosuje wszystkie dźwięki mowy adekwatnie do ich występowania.

Kolejnym etapom rozwoju mowy towarzyszą pojawiające się w tym czasie głoski. Dokładny moment pojawiania się kolejnych samogłosek i spółgłosek jest trudny do jednoznacznego określenia, co wynika z odchyleń rozwojowych u dzieci. U jednych dana głoska pojawia się wcześniej niż u innych i odwrotnie. Jeśli różnice nie przekraczają pół roku, mówimy o normie rozwojowej.

 

Proste zestawienie pojawiających się głosek:

 

4 rok życia

Utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz. Dziecko nie powinno już wymawiać ich jako ś, ź, ć, dź. Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie musi być jeszcze niepokojące. Opanowanie tej głoski to wielki sukces dla dziecka. Często w związku z tym jej nadużywa i mówi, na przykład rarka zamiast lalka, mreko zamiast mleko. Głoski sz, ż, cz, dż mogą być zamieniane na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź. Mowa dziecka jest jeszcze niedoskonała. Wyrazy czasami są poskracane, głoski mogą być poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe uproszczone.

5 rok życia

Mowa dziecka jest już zrozumiała. Utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe mogą być nadal upraszczane.

Dziecko pięcioletnie powinno porozumiewać się z dorosłymi, choć jego mowa nie jest jeszcze w pełni ukształtowana.

6 rok życia

Mowa powinna być opanowana pod względem dźwiękowym. Półroczne opóźnienia przy pojawianiu się poszczególnych głosek są dopuszczalne, przy dłuższych należy zasięgnąć porady logopedy.

Nie wszystkie dzieci sześcioletnie mają opanowaną wymowę głosek sz, ż, cz, dż, r. Część z nich ma problemy z wymową grup spółgłoskowych w śródgłosie. Do klas pierwszych często przychodzą dzieci z dużymi brakami w wymawianiu głosek i budowaniu wypowiedzi. Okres przedszkolny i wczesnoszkolny to czas intensywnej pracy w kierunku rozwijania sprawności językowych u dzieci. Zadanie to należy przede wszystkim do rodziców, a także nauczycieli.

 

M Y Ś L E N I E

Rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia.
Wzajemny stosunek myślenia i mowy polega przede wszystkim na tym, że słowo, mowa – są zespołem wyrazowych elementów dla myśli, będących ich najbardziej istotnym znaczeniem.
Mowa i myślenie rozwijają się na bazie wzbogacających się w toku praktycznego działania spostrzeżeń dziecka. Najłatwiej przyswaja ono sobie nowe słowa wtedy, gdy widzi odpowiadające im przedmioty, zjawiska, czynności, gdy styka się z nimi w praktycznym działaniu.
Dopiero u starszych dzieci zaczynają wypracowywać się pierwsze formy myślenia abstrakcyjnego.
Wiek przedszkolny nazywa się „wiekiem pytań”, gdyż dziecko w tym wieku zadaje wiele pytań i w ten sposób nabywa wiadomości. Pytania świadczą o rozwoju myślenia dziecka. Pierwsze pytania dzieci są przejawem budzącego się intelektu dziecka. Odpowiedzi dorosłych na te pytania są ogromnie ważne dla prawidłowego rozwoju dziecka; powinny one być zrozumiałe dla dzieci, zachęcać je do możliwie samodzielnego rozwiązywania zadań, do dalszego stawiania pytań. Pytania dziecka o nazwy, przyczyny, skutki („co to”, „dlaczego”, „po co”, „gdzie”?) – świadczą o tym, że myślenie dziecka zatraca charakter sytuacyjny; nabiera coraz bardziej przyczynowego charakteru. W pytaniach tych odbijają się wysiłki umysłowe dziecka, pragnącego zrozumieć otaczającą je rzeczywistość.
Dziecko powyżej 3 lat wykonuje już czynności umysłowe wewnętrzne, oparte na materiale wyobrażeniowym, a dokonuje ich w sytuacjach konkretnych (myślenie konkretno-wyobrażeniowe). Określona sytuacja aktualizuje ślady pamięciowe uprzednich doświadczeń i informacji, dziecko operuje nimi w myśli, a gotowy efekt myślowy stosuje w praktyce. Układ nerwowy powinien osiągnąć już taką dojrzałość, aby operować informacjami, a dziecko powinno mieć odpowiednią ilość informacji.

 

Pod koniec wieku przedszkolnego myślenie dziecka staje się coraz bardziej abstrakcyjne: zaczyna ono operować liczbami, rozwiązuje proste działania arytmetyczne, przyswaja sobie pojęcia nadrzędne. Aby uniknąć werbalizmu należy nowe pojęcia i wiadomości nadal podawać dziecku drogą poglądową. Dużą rolę w rozwoju myślenia i mowy dziecka w wieku przedszkolnym odgrywa opowiadanie wychowawcy, rozmowa, bajka, pobudzające dziecko emocjonalnie i sprzyjające rozwojowi jego twórczej wyobraźni.
Liczne obserwacje i badania eksperymentalne wskazują, iż wiek przedszkolny jest okresem, w którym dokonuje się przejście dziecka od myślenia obrazowo-ruchowego – poprzez myślenie wyobrażeniowo-oglądowe – do myślenia słownego, pojęciowego. Wtedy, gdy dziecko staje przed zadaniem zrozumiałym dla siebie (dostosowanym do jego wiadomości i doświadczenia), bliskim i interesującym, jest ono już  w wieku przedszkolnym zdolne do prostych form poprawnego, logicznego rozumowania.

 

Jean Piaget uważa, że pod koniec okresu przedszkolnego dziecko stopniowo odrywa się od oglądu, od bezpośrednich czynności i spostrzeżeń, i przechodzi do czynności wewnętrznych (zachodzących w umyśle), które stopniowo stają się odwracalne i zaczynają tworzyć system powiązań. Powiązania te najpierw występują na płaszczyźnie czynności i spostrzeżeń (-są nieodwracalne), potem czynności i wyobrażeń (-są na pół odwracalne), a następnie na płaszczyźnie czynności wewnętrznych (-są w pełni odwracalne).

Podobny pogląd wyraża D. B. Elkonin, który twierdzi, że w drugiej połowie okresu przedszkolnego rozwija się znacznie u dziecka umiejętność działań umysłowych, myślenie przyczynowo-skutkowe. Ten rozwój stanowi ważną przesłankę dla przejścia dziecka do nowego rodzaju działalności poznawczej – do systematycznego uczenia się w szkole.

mgr Katarzyna Lalek

 

Bibliografia:

 

1. Gerstmann S., Psychologia, Warszawa 1969
2. Morand de Jouffrey P., Psychologia dziecka, 1995
3. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1996
4. Tyborowska K., O rozwoju mowy dzieci, Warszawa 1957
5. Red. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1973